Reljefi

Reljefi spomenika kralju Tomislavu i sve što se oko njih zbivalo tijekom njegove izgradnje, ali i kasnije, posebna su priča koja zaslužuje i posebnu pažnju.

Početna ideja Odbora za podizanje spomenika kralju Tomislavubila je da na jednome reljefu bude prikazano krunjenje kralja Tomislava, a na drugome splitski sabor, ali od te se ideje 1930. godine djelomično odustaje te se odlučuje da se prizor splitskog sabora zamijeni Pomirenjem. Mirenje srpskog kneza Zaharije s bugarskim carem Petrom koje izvršava Tomislav simboliziralo bi njegovu uvaženost i važnost na ovim područjima, gdje hrvatski kralj pokušava ostvariti mir na Balkanu.

Wood, Sculpture, Temple, Statue, Terrain, Artifact, Font, Art

Sadreni model za reljef Mirenje, Robert Frangeš Mihanović, 1928.-1938. (MZ-316)

Frangeš Mihanović reljefne je ploče dovršio 1938. godine, a originalne sadrene modele oba reljefa autor je iste godine poklonio Gliptoteci. Izrađene su u visokom reljefu sa širokim, mekim i zaobljenim plohama, bez previše detalja, u sličnoj maniri kao i konjanička figura.
Na reljefu Pomirenja Tomislav je postavljen kao središnja figura, okrenut frontalno prema gledatelju. Za ruke drži srpskog kneza Zahariju i bugarskog kralja Petra, koji su zajedno sa svojim pratiteljima prikazani u profilu. Prizor odiše Tomislavovom staloženošću i dostojanstvom ističući snagu tada najuglednijeg vladara na Balkanu.

Temple, Sculpture, Wood, Statue, Artifact, Terrain, Art, Font

Sadreni model za reljef Krunidba, Robert Frangeš Mihanović, 1928.-1938. (MZ-317)

Drugi reljef prikazuje krunjenje Tomislava. Njegov lik i ovdje se nalazi u središtu kompozicije kako u profilu, ogrnut plaštem, kleči poduprt o mač. S njegove lijeve strane svećenik s mitrom na glavi stavlja mu krunu, a iza njega stoje dvije muške figure. Radi se također o svećenicima, od kojih prvi u ruci drži evanđelje, a drugi kraljevske simbole, jabuku i križ. S desne strane kompozicije, iza Tomislavovih leđa, stoje još tri figure ratnika koji u rukama drže zastavu, mač i luk, simbole snage koju Tomislav posjeduje.

Reljef Krunidbe postavljen je na zapadnoj strani praznog postamenta 1941. godine i stajao je ondje neposredno do postavljanja spomenika. Reljef Mirenja tada nije ni postavljen jer je, prema mišljenju tadašnje vlasti, bio izrađen u „štrosmajerovskom duhu“.

U trenutku konačnog postavljanja konjaničke figure 1947. godine Frangešov prizor Krunidbe postao je politički nepoželjan te je u listopadu iste godine objavljen natječaj za izradu novih reljefa za spomenik kralju Tomislavu. Temu krunidbe zamijenila je mornarica kralja Tomislava, a u natječaju koji je objavljen u listopadu 1947. sudjelovali su kipari Ivan Sabolić, Želimir Janeš, Velibor Mačukatin, Vjekoslav Rukljač i još nekoliko autora, čija imena nisu objavljena. Prvu nagradu na natječaju dobili su Ivan Sabolić i Želimir Janeš, koji su i izveli nove reljefe. Janeš je dobio zadatak načiniti novi prizor mirenja srpskog i bugarskog vladara, dok je Sabolić trebao uprizoriti mornaricu kralja Tomislava. Drugu i treću nagradu dobili su Velibor Mačukatin i Vjekoslav Rukljač. Skice u sadri koje je izradio dio sudionika natječaja čuvaju se u Gliptoteci HAZU i ovom su prilikom prvi put pokazane javnosti. Od izloženih skica atribuirane su Rukljačeva i Sabolićeva Mornarica te Mirenje Velibora Mačukatina, dok su autori ostalih skica ostali nepoznati.

U ugovoru za izradu reljefa koji je Sabolić potpisao 1948. godine navedeno je da bi figure koje su previše potisnute u kut autor trebao približiti sredini da bi dobile logičnu vezu s ostalim dijelom reljefa, tako da se izvedeni reljefi kompozicijski razlikuju od prvotnih skica. Žiri je primjedbu imao i kod Janešova Mirenja, pa je autoru dano u zadatak da se desna strana reljefa zgusne kako bi središnji prikaz dobio odmak.

Sculpture, Artifact, Art

Skica za reljef Mirenje, nepoznat autor, 1947. (MZP-1262)

Sculpture, Rectangle, Art, Artifact

Skica za reljef Mornarica, V. Rukljač, 1947. (MZP-983)

Creative arts, Rectangle, Artifact, Art, Terrain

Skica za reljef Mornarica, nepoznat autor, 1947.  (MZP-981)

Sculpture, Statue, Terrain

Skica za reljef Mornarica, I. Sabolić, 1947. (MZP-980)

Rectangle, Sculpture, Artifact

Skica za reljef Mornarica, nepoznat autor, 1947. (MZP-1336)

Sculpture, Rectangle, Font, Wall, Art, Artifact

Skica za reljef Mirenje, nepoznat autor, 1947. (MZP-1337)

Sculpture, Statue, Art, Artifact

Skica za reljef Mirenje, V. Mačukatin, 1947. (MZP-979)

Creative arts, Rectangle, Sculpture, Artifact

Skica za reljef Mirenje, nepoznat autor, 1947. (MZP-982)

Novi reljefi razlikovali su se od Frangešovih originala ne samo tematski već i oblikovno. Reljefi Sabolića i Janeša puno su dinamičniji, s više detalja, u više planova. Na reljefu Mornarice središnja Tomislavova figura sa zasukanim mačem oko pasa čini prvi plan, u drugom planu do njega s lijeve i desne strane stoje naoružani vojnici, dok se u pozadini naziru brodovi. Na Janešovu Mirenju središte kompozicije čine Tomislav te srpski knez Zaharija s lijeve i bugarski car s desne strane. Zaraćeni vladari izvedeni su u visokom reljefu, u prvom planu, pružajući ruke jedan drugome, pri čemu je hrvatski kralj stavljen u pozadinu. U pratnji svakog vladara sa svake strane nalaze se po dva vojnika.

I Saboliću i Janešu to je bio jedan od najranijih većih izvedenih radova nakon završene Akademije likovnih umjetnosti u Zagrebu, gdje im je obojici profesor bio Antun Augustinčić. Realizam u prikazu lica i draperije, izražena narativnost te izmjenjivanje planova plitkim i visokim reljefom ono je po čemu se novi reljefi udaljuju od Frangešovih, a elementi su koji se mogu pripisati Augustinčićevu utjecaju.


Wood, Temple, Sculpture, Statue, Wall

Reljefi I. Sabolića i Ž. Janeša u prolazu dvorišta palace Grlečić-Jelačić, 2013. (fotografija Nela Laptoš)

Ne osporavajući pritom umjetničku vrijednost novih reljefa, ipak je neupitno da su Frangešovi originali oblikovanjem primjereniji konjaničkoj figuri koja se nalazi na postamentu, iako i jedna i druga kompozicija odišu idealiziranom i herojskom atmosferom koja je nužna za tu vrstu spomenika.

Osnivanjem hrvatske države 1991. godine na spomenik se vraćaju Frangešovi originali. Brončani reljefi lijevaju se prema sadrenim modelima pohranjenima u Gliptoteci i zajedno s hrvatskim grbom postavljaju na spomenik 1991. godine. Reljefi Janeša i Sabolića tada su uklonjeni i pohranjeni u dvorištu palače Grlečić-Jelačić na Gornjem gradu, gdje se i danas nalaze. U medijima je u nekoliko navrata upozoravano na njihov neprikladan smještaj i propadanje, kao mjesto pohrane spominjala se i Gliptoteka HAZU, ali seljenje do danas nije realizirano.